Tablica 1 Śródlądowe słone łąki i pastwiska

Siedliska traworoślowe ze znacznym udziałem halofitów są bardzo rzadkim i przez to cennym elementem roślinności Polski. Występują w miejscach naturalnego wypływu wód słonych, ale czasem rozwijają się na siedliskach antropogenicznych związanych z wydobyciem soli lub solanki.

Śródlądowe halofilne łąki mogą rozwijać się zarówno na obrzeżach zbiorników słonych wód jak i w strefie przybrzeżnej wód płynących. Są one odpowiednikiem atlantyckich słonych łąk, które występują niemal na wszystkich strefach przybrzeżnych Europy.

Pomimo, że zbiorowiska śródlądowych traworośli nie są szczególnie bogate w gatunki, to jednak ze względu na unikalność oraz znaczenie biocenotyczne, zostały objęte specjalną ochroną przez Unię Europejską jako siedlisko priorytetowe o kodzie 1340.

W Polsce śródlądowe słone łąki i pastwiska występują w miejscach występowania solanek w okolicach Kołobrzegu, w Wielkopolsce, na Kujawach, w Dolinie Nidy i na Podkarpaciu. Występowanie solanek w tych obszarach jest związane z obecnością zalegających płytko pod powierzchnią terenu cechsztyńskich pokładów soli kamiennej.

Łąki halofilne mają dość zwartą strukturę, są ubogogatunkowe, niskie i mało produktywne. Ich użytkowanie jako łąki kośne jest mało opłacalne i stąd często zbiorowiska te są porzucane. Taka sytuacja powoduje, że dochodzi do przyspieszenia naturalnej sukcesji i, mimo stosunkowo niskiej żyzności siedliska, szybkiego zarośnięcia, najczęściej olszą i wierzbami. Obserwuje się także bardzo silną ekspansje trzciny pospolitej, szczególnie w miejscach o nieustabilizowanym poziomie wód gruntowych. Ponieważ roślina halofilne są jednocześnie heliofilami (gatunkami światłożądnymi), ocienienie przez krzewy i drzewa lub zwarte łany trzciny powoduje ich szybki regres.

Oczywiście także intensyfikacja wypasu czy użytkowania kośnego kończy się źle dla struktury i kompozycji gatunkowej tego typu zbiorowisk. Najbardziej wrażliwe na zmiany sposobu ubytkowania gatunki ustępują, a populacje ubikwistycznych antropofitów zwiększają swoje liczebności.

Do najważniejszych, a zarazem najbardziej zagrożonych gatunków, które są diagnostycznym elementem łąk słonoroślowych należą typowo halofilne rośliny takie jak aster solny Aster tripolium, łoboda oszczepowata w odmianie solnej Atriplex prostrata subsp. prostrata var. salina, ostrzew rudy Blysmus rufus, mlecznik nadmorski Glaux maritima, sit Gerarda Juncus gerardi, mannica odstająca Puccinellia distans, muchotrzew solniskowy Spergularia salina, świbka morska Triglochin maritimum.

Murawy słonoroślowe w zależności od położenia geograficznego i uwarunkowań siedliskowych (zasolenie, wilgotność gleby) dzielą się na kilka podtypów:

1340-1 murawy z mannicą odstającą i muchotrzewem solniskowym Puccinellio-Spergularietum salinae

1340-2 Śródlądowe słone łąki ze świbką morską i mlecznikiem nadmorskim Triglochino-Glaucetum maritimae

1340-3 halofilny szuwar z sitowcem nadmorskim Scirpetum maritimi puccinellietosum

1340-4 subhalofilne łąki z kostrzewą trzcinową i pięciornikiem gęsim Potentillo-Festucetum arundinaceae

1340-5 halofilne murawy z ostrzewem rudym Blysmus rufus

Ochrona łąk słonoroślowych wymaga bardzo precyzyjnego planu i konsekwencji w jego wdrażaniu. Niestety, podobnie jak miało to miejsce w przypadku wielu muraw kserotermicznych, łąki słonoroślowe były obejmowane ochroną w formie ścisłych rezerwatów przyrody. Ścisły reżim ochronny wykluczający jakąkolwiek ingerencję człowieka prowadził do degeneracji zbiorowisk roślinnych i zaniku najbardziej typowych elementów fitocenoz. Taka ochrona była prowadzona m.in. w rezerwatach w Kołobrzegu, Ciechocinku i Owczarach k. Buska Zdroju. Doszło w nich do niemal całkowitego ustąpienia słonorośli, co miało także związek z osuszaniem tych terenów.

Obecnie największe obszary naturalnych słonych łąk zachowały się na Kujawach w dolinie rzeki Zgłowiączki oraz w Wielkopolsce na obszarze Łąk Pyzdrskich. Paradoksalnie, w ostatnich dekadach obserwuje się rozwój zbiorowisk słonorośli na terenach antropogenicznych związanych z eksploatacją soli i solanek oraz wykorzystywaniem i przetwarzaniem tych zasobów w procesach technologicznych przemysłu chemicznego, wytwarzaniem i przetwórstwem soli oraz wykorzystaniem solanek w lecznictwie. Nie zawsze występują tu bogatogatunkowe płaty, często są to zbiorowiska kadłubowe, pozbawione najbardziej charakterystycznych gatunków, ale zachowujące strukturę i reprezentatywne populacje roślin dla siedliska słonorośli.

Ochrona siedliska śródlądowych słonych łąk i pastwisk powinna polegać na:

1. Utrzymaniu lub odtworzeniu stałego dopływu wód słonych na terenach źródlisk naturalnych;

2. Prowadzeniu tradycyjnych zabiegów, w tym tradycyjnego koszenia (raz lub dwa razy w roku) oraz umiarkowanego wypasu;

3. Usuwaniu gatunków niepożądanych, w tym ekspansywnych roślin obcych geograficznie lub ekologicznie.

4. W przypadku silnej ekspansji gatunków niepożądanych zalewaniu na dłuższy okres zbiorowiska w celu wyeliminowania konkurencji dla gatunków halofitów, które znoszą długotrwałe zatopienie w solance.

Tablica 2 Śródlądowe błotniste solniska z solirodem (Salicornion ramosissimae)

Słone błota porośnięte solirodem na naturalnych, śródlądowych stanowiskach to obszary zasilane przez słone wody podziemne. Zbiorowisko soliroda rozwija się w bezpośrednim sąsiedztwie źródła zasolonej wody, na najbardziej podmokłym i najsilniej zasolonym podłożu, z okresowo stagnującą wodą. Zasolenie gleby może przekraczać 40 dS/m, co odpowiada glebom ekstremalnie słonym. Znane są płaty zbiorowiska występujące na okresowo podtapianym, a następnie wysuszonym białym, czystym podłożu z soli. Fitocenozy porastające słone błota, namuły i piaski mają charakter inicjalny i są zazwyczaj bardzo ubogie florystycznie, czasem wręcz jednogatunkowe. Naturalne solniska z solirodem zielnym Salicornia europaea znane są obecnie w Polsce tylko z dwóch stanowisk w północno-zachodniej części kraju: na wschodnim brzegu Parsęty, między Kołobrzegiem a Budzistowem oraz na Wyspie Chrząszczewskiej, na polderze w południowo-wschodniej części wyspy. Oba stanowiska pozostają pod silnym wpływem wód morskich. Znane historyczne siedliska tego typu (Słonawy, Kołobrzeg-Wyspa Solna, okolice Łęczycy) uległy zniszczeniu na skutek melioracji, wyczerpywania się naturalnych zasobów słonych wód i braku właściwej ochrony.

Typowo śródlądowe, istniejące obecnie zbiorowiska soliroda, związane są z antropogenicznymi solniskami w Inowrocławiu, Mątwach, Janikowie i Ciechocinku. Ich występowanie uwarunkowane jest stałym dopływem wód solankowych, które są odpadem produkcyjnym eksploatacji soli i solanek lub produktem ubocznym związanym z przetwarzaniem tych zasobów w przemyśle i lecznictwie. Najbardziej zbliżone do naturalnych i niezwiązane z przemysłem są stanowiska w Ciechocinku, zasilane słoną wodą z rowu odprowadzającego wody burzowe z tężni lub solanką bezpośrednio spływającą z tężni. Znane są także stosunkowo bogate płaty z solirodem w pobliżu wycieków i przecieków wód solankowych lub ścieków słonych na trasach rurociągów tłocznych solanki lub wód odpadowych.

Zbiorowiska halofitów z dominacją soliroda są przeważnie ubogogatunkowe. Szczególnie w miejscach o długo stagnującej wodzie, gdzie sezon wegetacyjny jest krótki, rozwijają się agregacje jednego lub dwóch najbardziej dynamicznych gatunków. W miarę spadku zasolenia podłoża, w większej odległości od zbiornika z solanką, gatunkowi charakterystycznemu mogą towarzyszyć gatunki towarzyszące, które wnikają z sąsiadujących fitocenoz inicjalnych muraw z mannicą odstającą i muchotrzewem solniskowym lub słonych łąk i szuwarów. Do gatunków spotykanych w płatach tego siedliska należą m.in.:

– pionierskie halofity obligatoryjne: soliród zielny Salicornia europaea (dominant, gatunek charakterystyczny), muchotrzew solniskowy Spergularia salina, łoboda oszczepowata w odmianie solniskowej Atriplex prostrata ssp. prostrata var. salina i mannica nadmorska Puccinellia maritima;

– inne halofity obligatoryjne: aster solny Aster tripolium, mlecznik nadmorski Glaux maritima, świbka morska Triglochin maritimum, sit Gerarda Juncus gerardi, babka nadmorska Plantago maritima;

– halofity fakultatywne: mannica odstająca Puccinellia distans, sitowiec nadmorski Bolboschoenus maritimus, babka Wintera Plantago winteri.

Soliród zielny Salicornia europaea to roślina jednoroczna, z grupy halofitów, o mięsistej, członowanej łodydze, naprzeciwlegle rozgałęziającej się, o wysokości 15–30 cm. Kwiaty pozbawione okwiatu ukryte są we wgłębieniach łodygi. Roślina kwitnie od sierpnia do września. Jest gatunkiem charakterystycznym zbiorowisk błotnistych siedlisk silnie zasolonych z klasy Thero-Salicornietea. Gatunek ten występuje na różnego typu solniskach Eurazji oraz w północnej Afryce. W Polsce jest gatunkiem objętym ścisłą ochroną, zagrożonym – kategoria EN (wymierający wg Polskiej Czerwonej Księgi Roślin), znanym z nielicznych stanowisk na wybrzeżu Bałtyku oraz solniskach śródlądowych w centralnej części kraju.

Aby skutecznie chronić zbiorowiska soliroda zielnego, należy zabezpieczyć swobodny i stały dopływ słonej wody o odpowiednio wysokim zasoleniu. Przy utrzymaniu tych warunków inne zabiegi ochronne nie są konieczne. W przypadku ograniczenia dopływu solanki, jej rozcieńczania (np. przez wody zalewowe) lub nadmiernego osuszenia terenu konieczna jest ochrona czynna. Na stanowisku w rezerwacie Ciechocinek prowadzi się ekstensywne użytkowanie terenu w postaci koszenia i wypasu, oraz piętrzy wody wypływające spod tężni w celu jak najdłuższego utrzymania kałuż wody słonej w obszarze występowania soliroda. Na stanowisku Ciechocinek - Park Tężniowy rozwojowi roślinności halofilnej sprzyja koszenie trawników przy tężniach w ramach normalnej pielęgnacji zieleni, a gwarantem istnienia płatów siedliska 1310 jest utrzymanie funkcjonowania tężni, dzięki którym siedlisko to powstało po ich wybudowaniu.

Tablica 3 Solniska nadmorskie (Glauco-Puccinellietalia)

Solniska nadmorskie to najcenniejszy typ roślinności halofilnej. Do tej grupy zbiorowisk roślinnych zaliczamy halofilne łąki, pastwiska i półszuwary w nisko położonych, często zatorfionych miejscach, znajdujących się pod wpływem słonych lub słonawych wód morskich, które okresowo je zalewają.

W Europie Zachodniej nadmorskie słonorośla związane są często z pływami lub silną ingresją wód morskich ujściami rzek i kanałami w głąb lądu. Sytuacja na wybrzeżu Bałtyku jest odmienna, wody naszego morza są znacznie mniej zasolone (7-8 jednostek zasolenia PSU w porównaniu do 33–34 PSU w Morzu Północnym). To sprawia, że warunki rozwoju halofitów są znacznie mniej korzystne, a ich rozmieszczenie ograniczone do niewielu miejsc, do których docierają spiętrzone wody morskie na skutek silnych sztormowych wiatrów i tzw. cofki. Wlewające się w głąb lądu fale powodują wzrost zasolenia pobrzeżnych bagnistych, nisko położonych obszarów w dolinach i deltach rzek. Gromadząca się za wydmami i w obniżeniach terenu woda morska, stopniowo odparowuje, a zawarte w niej sole zwiększają swoje stężenie tworząc dogodne siedliska naturalnych solnisk.

Wart podkreślić, że współczesna traworoślowa roślinność solniskowa wzdłuż˝ polskiego wybrzeża Bałtyku, w znacznej części ma charakter wtórny. Od początków osiedlania się ludzi na tym terenie, miejsca jej występowania, były wykorzystywane jako ekstensywne pastwiska lub kośne łąki. Takie seminaturalne fitocenozy posiadają zarówno wysoką wartość przyrodniczą, jak również kulturową związaną z tradycyjnym rolnictwem. Stąd też słonawa (słona łąka) jest jednym z najcenniejszych typów siedlisk w Polsce. Półnaturalnego charakteru większości halofilnych zbiorowisk łąkowo-pastwiskowych dowodzą drastyczne i szybkie zmiany degeneracyjne po zaniechaniu ich użytkowania, prowadzące do zaniku roślinności halofilnej. Spośród zaliczonych do siedliska 1330, za w większości naturalne na polskim wybrzeżu możemy natomiast uważać półhalofilne szuwary z sitowcem nadmorskim Bolboschoenus maritimus i pionierskie słonorośla z solirodem zielnym Salicornia europaea.

Wśród solnisk nadmorskich wyróżnia się w Polsce dwa typy siedlisk:

1330-1 Halofilne łąki i pastwiska (Juncetum gerardi – słonawa sita Gerarda, Puccinelio-Spergularietum salinae – zespół mannicy odstającej i muchotrzewa solniskowego),

1330-2 Halofilne półszuwary (Scirpetum maritimi, Junco-Samoletum).

Gęsta, jednowarstwowa murawa sita Gerarda budowana jest głównie przez typowe gatunki halofilne (słonolubne). Najliczniej z nich występują: sit Gerarda Juncus gerardi i mlecznik nadmorski Glaux maritima. Stałymi składnikami jest Świbka morska Triglochin maritimum, babka nadmorska Plantago maritima, a w niektórych miejscach można spotkać bardzo rzadkie astry solne Aster tripolium i babki pierzaste Plantago coronopus. Wśród gatunków towarzyszących, występujących nie tylko na solniskach najczęstszymi i najliczniejszymi składnikami są kostrzewa czerwona Festuca rubra i mietlica rozłogowa Agrostis stolonifera. Niekiedy istotnym dominatem jest trzcina Phragmites australis, oczeret Tabernaemontana Schoenoplectus tabernaemontani lub pięciornik gęsi Potentilla anserina.

W sąsiedztwie zbiorowiska sita Gerarda, najczęściej na pionierskich siedliskach inicjalnych rozwija się zespół mannicy odstającej i muchotrzewa solniskowego – Puccinellio-Spergularietum salinae.

Halofilne półszuwary porastają brzegi rzek, kanałów oraz naturalnych i sztucznych zbiorników. Do najczęstszych gatunków zbiorowisk należą m.in.: sitowiec nadmorski Bolboschoenus maritimus, oczeret Tabernaemontana Schoenoplectus tabernaemontani, mietlica rozłogowa Agrostis stolonifera, sit Gerarda Juncus gerardi, świbka morska Triglochin maritima, mlecznik nadmorski Glaux maritima, aster solny Aster tripolium, babka nadmorska Plantago maritima, łoboda oszczepowata odmiana solniskowa Atriplex hastata var. salina i jarnik solankowy Samolus valerandi.

Naturalne solniska nadmorskie należą do najcenniejszych zbiorowisk w Polsce. Dlatego ich skuteczna ochrona jest jednym z priorytetów ochrony ojczystej przyrody. Aby tego dokonać należy zapewnić trwały dopływ wód słonych oraz jednocześnie ekstensywny wypas koni, krów, kóz lub gęsi. Cała powierzchnia solniskowego zbiorowiska powinna być zgryziona co najmniej raz w roku. Należy także zabezpieczyć zbiorowiska przed nadmierną eutrofizacją i starać się eliminować ekspansje gatunków niepożądanych, np. trzciny pospolitej.

Tablica 4 Solniska i słonorośla na świecie

Roślinność słonoroślowa występuje na całym świecie, od wybrzeży w strefie polarnej do tropikalnych namorzynów. Chociaż nie tworzy ekosystemów wyjątkowo bogatych w gatunki roślin, to ma ogromne znaczenie dla bioróżnorodności, szczególnie dla zwierząt kręgowych i bezkręgowych, które w strefach pływów mają swoje miejsca rozrodu. Także dla migrujących ptaków odkryte strefy przybrzeżne, zasobne w substancje odżywcze namuliska, laguny i kidzina, mają ogromne znaczenie jako miejsca postoju i żerowania. Ale także dla flory naczyniowej te unikalne biotopy są niezwykle istotne i stanowią siedliska ok. 1% wszystkich gatunków świata. Dla niektórych rodzin roślinnych (np. komosowate – Chenopodiaceae), siedliska halofilne są jednym z podstawowych miejsc występowania, ostoją, w której zaszło największe różnicowanie się gatunków na przestrzeni ostatnich milionów lat.

Jednym z ciekawszych i bogatych w gatunki miejsc występowania gatunków halofilnych jest region Irano-Turański (Iran, Turkmenistan, Tadżykistan, Uzbekistan, Kazachstan, Afganistan), gdzie na skutek postępującej w czwartorzędzie arydyzacji (stepowieniu, pustynnieniu, jałowieniu), wyewoluowało wiele gatunków z takich rodzajów jak Calligonum, Frankenia, Psylliostachys, Taraxacum, Salsola, Limonium i wiele innych.

Halofity występują tu w wielu różnych ekosystemach, od nizin po wyżyny Pamiru. W Tadżykistanie siedliska solankowe rozciągają się od dolnego biegu Syr-darii i Amu-darii (350–500 m n.p.m.) poprzez obszary podgórskie i reglowe Gór Mogołtawskich, Aktau, Babatag i Zerawszan (600–1800 m n.p.m.), aż do wysokogórskich wyżyn Pamiru (3700–4400 m n.p.m.). Najważniejsze siedliska dla tej roślinności to kontynentalne gorące pustynie, słone półpustynie wysokogórskie, subhalofilne łąki i pastwiska rozwijające się w sąsiedztwie jezior i potoków i rzadziej słone obszary wodno-błotne. Siedliska te posiadają charakterystyczne podłoża glebowe, tzw. sołonczaki i sołońce. Pierwszy typ to słone gleby wytworzone pod wpływem kapilarnego podsiąkania nisko zalegających wód gruntowych zasobnych w rozpuszczone sole i ich wytrącania się wskutek wyparowania wody. Drugi charakteryzuje się przewagą jonów wapnia i magnezu na jonami sodu, co powoduje, że ich odczyn jest bardziej alkaliczny.

Ciekawym siedliskiem solniskowym w Środkowej Azji jest „góra solna” Hodża-Mumin. Jest to wzgórze o szerokości ok. 10 km i długości ok. 20 km, które z daleka wygląda jak wielka bryła soli. Rozwinęły się na niej słone stepy i murawy z wieloma endemicznymi gatunkami halofitów, w tym m.in. Olgaea chodshamuminensis i Echinops chodzhamumini, We florze Tadżykistanu występuje ok. 120 gatunków (2,8%) halofitów zdrewniałych i ok. 260 (ok. 6,1% flory) halofitów zielnych rosnących w różnych siedlisk słonoroślowych. Wiele z nich to gatunki wciąż pospolite, ale liczna jest także grupa endemitów, z których wiele występuje na pojedynczych stanowiskach, np. Asparagus ferganensis, Calligonum santoanum, Halothamnus seravschanicus, Salsola vvedenskyi i Taraxacum schugnanicum. Kilka z nich, jak np. Anabasis pelliotii, Limonium ovczinnikovii i Sophiopsis micrantha jest krytycznie zagrożonych wymarciem w skali globalnej.

W rejonie Pamiro-Ałaju (Tadżykistan) i zachodnim Tien-Szanie (Kirgistan), obszarze uznawanym za globalny hotspot bioróżnorodności, słonorośla od wielu lat są przedmiotem interesujących badań botaników z Uniwersytetu Opolskiego. W ostatnich latach dokonano pierwszej kompleksowej klasyfikacji zbiorowisk halofilnych opisując wiele nowych zbiorowisk roślinnych, w tym cztery nowe zespoły Knorringietum sibiricae, Puccinellietum pamiricae, Carici physodis-Zygophylletum gontscharovii and Zygophylletum ferganensis, jeden związek (Taraxacion murgabici) i jeden rząd roślinności (Psylliostachyetalia spicato-leptostachyae).